بدن ما همواره در حال از دست دادن گرما است. اگراين چنين نبود، دماي دروني بدن فردي مثلاً با 70 کيلوگرم وزن، با سوزاندن مقدار کالري دريافتي در روز و تبديل آن به انرژي به حدود 71 درجه سانتي‌گراد مي‌رسيد که طبعاً در چنين دمايي تقريباً همه پروتئين‌هاي بدن متلاشي مي‌شود! البته اين از دست دادن گرما در نيمه اول سال بسيار مطلوب است. همه ما در تابستان وقتي در مکاني گرم و به دور از امکانات سرمايشي به سر مي‌بريم در پيِ راهي هستيم تا به‌نحوي دماي دروني بدن خودمان را پايين بياوريم. اما در فصول سرد اوضاع فرق مي‌کند. از آن‌جايي که از دست دادن گرماي بدن فقط از يک طريق صورت نمي‌گيرد، در فصول سرد سال و مواقعي که نياز داريم گرماي دروني بدن خود را حفظ کنيم کار کمي مشکل مي‌شود؛ زيرا بعضي از روش‌هاي دفع گرما از بدن را نمي‌توان به‌صورت قطعي و کامل متوقف کرد و گاهي همين موضوع بلاي جان منجمان و عکاسان آسمان شب در شب‌هاي رصدي مي‌شود...
عکس از امیرحسین ابوالفتح
مردم کشورهای اسکاندیناوی و نواحی نزدیک به قطب شمال که دائم در معرض هوای سرد قطبی قرار دارند، ضرب‌المثل معروفی دارند: هوای بد نداریم، لباس بد داریم! این سخن به‌طور مشخص اشاره به این دارد که اگر پوشش خود را درست انتخاب کنیم از آسیب‌های قرارگیری در معرض سرما در امان خواهیم بود. یکی از سختی‌های کار منجمان و رصدگران آماتور آسمان شب هم تحمل سرمای شدید در فصول سرد سال است. به‌طور قطع بسیاری از ما تجربه شب‌های سردی را داشته‌ایم که سرمای هوا از حد توان و تحمل ما خارج بوده. در این نوشتار سعی بر این است که اطلاعات بیشتری را درباره شیوه اصولی لباس پوشیدن در اختیار کسانی قرار دهیم که علاقه‌مند به زیبایی‌های آسمان‌اند تا با سختی و احیاناً کمترین آسیب، از زیبایی‌های آسمان شب لذت ببرند.
روش‌های از دست رفتن گرما در بدن
تبخیر: می‌دانیم که یکی از راه‌های دفع گرما در بدن تبخیر است که با تعرق انجام می‌شود. بدن با عرق کردن می‌کوشد که گرمای درونی ایجادشده در اثر فعالیت بدنی یا گرمای بیش از حد هوا را کم کند. خوشبختانه، فعالیت رصدگران در شب‌های رصدی که عموماً سرد یا خنک است، منجر به تعرق در بدن نمی‌شود. اما برای آن دسته منجمانی که دوستدار کارهای هیجان‌انگیز و طبیعت‌گردی هستند این نکته را باید یادآور شویم که اگر قبل از آغاز شب رصدی و در راه رسیدن به رصدگاه فعالیت بدنی انجام بدهند و بدن خود را به تعرق وادارند، اگر لباسی که پوشیده‌اند توانایی دفع بخار را نداشته باشد، این عرق حاصل از فعالیت بدنی سبب مرطوب شدن لباس می‌شود و همان رطوبت برای تبخیر شدن مقدار زیادی از گرمای بدن را جذب خواهد کرد.
از طریق تنفس: این یکی از آن شیوه‌هایی است که تقریباً مهارش ناممکن است و از هیچ راهی نمی‌توان جلویش را گرفت. گرما و آبی که از طریق شش‌ها و در حین دم و بازدم از بدن دفع می‌شوند، در هوای سرد و همچنین در مناطقی با ارتفاع زیاد و کوهستانی بیشتر می‌شود. هوای بازدم شما به‌طور قطع به سردی هوایی که آن را به درون شش‌های خود می‌فرستید نیست و بدن شما گرم و مرطوبش کرده است. روزانه بخشی از گرما و رطوبت بدن از این طریق از دست می‌رود و هر چه ارتفاع محل رصد بیشتر باشد و هوا سردتر، این مقدار هدررفتِ گرما بیشتر می‌شود و کاری هم نمی‌شود کرد. تنها راهی که ممکن است جلوی این شیوه از دست دادن گرما را بگیرد، بستن شال جلو بینی و دهان است و جایگزینی این گرما و رطوبتِ ازدست‌رفته با آب و غذا.
انتقال یا هدایت: این شیوه از دست دادن گرما را می‌توان تأثیرگذارترین و ملموس‌ترین نوعِ آن دانست. پوست بدن در هوای سرد دائم مشغولِ تبدیل هوای سرد اطراف خودش به هوای گرم و تبادل حرارتی و انتقال گرما به محیط اطراف است. پوشاندن مناسب سر و گردن و دست‌ها در هوای سرد تنها راه مقابله مؤثر با این شیوه از دست دادن گرما است. برای کسانی مثل من که از پوشاندن سر با کلاه متنفر هستند و به هنگام استفاده از کلاه از دم کردن هوای زیر کلاه پشمی و به خارش افتادن پوست سر به ستوه می‌آیند، شاید دانستن این مطلب که بیش از نیمی از گرمای بدن در هوای سرد از طریق سر و گردن به هدر می‌رود دلیل مناسبی باشد که پوشش مناسبی برای سر و گردن خود تهیه کنند. خوشبختانه، کلاه‌های مختلفی با جنس‌های متفاوت در فروشگاه‌های لوازم کوه‌نوردی در بازار موجود است که می‌توانید به اندازه یک شب با آن کنار بیایید. نیمی از گرمای بدن اصلاً مقداری نیست که بخواهید به آن بی‌توجهی کنید!
نشستن بر روی زمین سرد بدون زیرانداز هم از آن دست کارهایی است که موجب می‌شود در مدت کوتاهی سرما به عمق وجود رسوخ کند. نشستن روی زمینی سنگی بدون زیرانداز یا رصد بر روی لایه‌ای از یخ و برف از آن دست کارهایی است که از توان شما برای ادامه کار به شدت می‌کاهد. ترجیحاً حتی در حین کار با تلسکوپ هم اگر در تماس با بدنه فلزی آن احساس سرما میکنید از دستکش استفاده کنید. عموماً بدنه تلسکوپ در شب‌های رصدی سردتر از محیط اطراف است که علت آن را در بخش بعد توضیح خواهیم داد. گاهی ممکن است آن احساس راحتی‌ای را که در فعالیت با دستان بدون پوشش دارید در حین کار با دستکش نداشته باشید. ولی به‌جای استفاده از دستکش‌های ضخیم و چندلایه و ضدآب و مخصوص برف می‌توانید از یک دستکش نازک ولی ضد باد استفاده کنید که جلوی کارآیی شما را نگیرد.
تشعشع: از دست دادن گرما از راه تشعشع شاید عجیب‌ترین شیوه‌ای باشد که با آن سر و کار داریم و نکته بد ماجرا آن‌جا است که از آن شیوه‌هایی است که چندان نمی‌توان جلویش را گرفت. نحوه عملکرد آن هم بسیار ساده است: تابش الکترومغناطیسی که در طول‌موج فروسرخ اتفاق می‌افتد و با آشکارسازهای فروسرخ مثل دوربین دید در شب می‌توان به خوبی اثرات آن را دید. بدن به‌طور دائم در حال تابش در ناحیه فروسرخ است. باید بدانید هرچه اختلاف دما بین بدن شما و محیط بیشتر باشد، این شیوه قوی‌تر و مؤثرتر عمل می‌کند. در بخش پیش اشاره کردیم که در شب‌های رصدی بدنه فلزی تلسکوپ عموماً از دمای محیط سردتر است. علت آن هم دقیقاً همین تابش الکترومغناطیسی است. همه ما می‌دانیم که گرما از محیط گرم به محیط سردتر منتقل می‌شود. پرسشی که مطرح می‌شود این است که آن محیط سردتر از هوای اطراف در شب رصدی کجا است که دمای پایین‌تری دارد و سبب تابش فروسرخ می‌شود؟ آن محیط چیزی نیست جز آسمان تهی و فضای خالی بالای سر ما. ما هرچه در جو بالاتر برویم و هوای اطراف‌مان رقیق‌تر بشود، از دمای هوا کاسته می‌شود. بیرون از جو کره زمین هم فضای تهی میان‌سیاره‌ای قرار دارد با دمایی بسیار کمتر از دمای شب رصدی بر روی زمین. شگفت‌انگیز نیست؟
تا این‌جا با شیوه‌های از دست رفتن گرما از بدن آشنا شدیم. حالا وقت آن رسیده که بدانیم اگر بدن ما گرما از دست بدهد چه اتفاقاتی می‌افتد و چه چیزی در انتظار ما خواهد بود. هیپوترمی (از دست دادن شدید دمای بدن) و سرمازدگی دو اتفاقی است که برای کسانی که مدت‌های طولانی در معرض سرما قرار می‌گیرند رخ می‌دهد.
سرمازدگی (Frostbite)
سرمازدگی عموماً برای کسانی رخ می‌دهد که ساعت‌های طولانی در محیط بسیار سرد و پر از یخ و برف و کوهستانی مشغول ماجراجویی هستند یا دچار دردسر شده‌اند. خوشبختانه تا‌به‌حال گزارشی از سرمازدگی یا هیپوترمی بین رصدگران ایرانی منتشر نشده است، چرا که در فصول سرد سال اغلب رصدگران در مناطق کویری و دشت‌ها که ارتفاع کمتری دارد به فعالیت می‌پردازند و صدالبته عموماً مانند کوه‌نوردان آن‌قدر از مکان گرم و ایمن دور نیستند که در روند پیش‌رونده سرمازدگی اندام‌ها گرفتار شوند. در سرمازدگی، آب موجود در بافت‌های بدن یخ می‌زند و بلورهای یخ در درون و در میان سلول‌ها تشکیل می‌شود. نقاط مستعد برای سرمازدگی صورت و گونه‌ها، انگشت‌های پا و دست، پاشنه پا، نوک بینی و در مجموع نقاطی هستند که یا خون‌رسانی به آن‌ها ضعیف است و در انتهای چرخه خون‌رسانی قرار دارند، یا در معرض هوای بسیار سرد هستند.
سرمازدگی درجات مختلفی دارد. در نوع درجه یک آن فقط سطح پوست دچار سرمازدگی می‌شود و حتی ممکن است تاول هم نزند (اغلب در سرمازدگی این اتفاق می‌افتد). پوست حالت چرمی پیدا می‌کند و بی‌رنگ می‌شود و گِزگِز می‌کند. این سطح از سرمازدگی احتیاج به بستری‌شدن ندارد و معمولاً درمان دارویی برای آن تجویز نمی‌شود. در درجات بعدی از سرمازدگی آسیب شدیدتر خواهد بود و حتی می‌تواند به قطع عضو در سرمازدگی درجه چهار منجر شود. هر چند همان‌طور که گفته شد چون منجمان آماتور در فعالیت‌های خود پیاده‌روی‌های طولانی در برف ندارند از آسیب سرمازدگی در امانند. در حقیقت خیلی پیش‌تر از آن‌که کار به سرمازدگی اندام‌ها بکشد، باید فعالیت را متوقف کنید و به مکانی گرم پناه ببرید. در مورد سرمازدگی‌های ناگهانی که در دماهای چند درجه زیر صفر اتفاق می‌افتد، هوشیار باشید. شاید لباس بسیار خوب و مناسبی به تن داشته باشید، اما ممکن است برای یک لحظه ناگهان پوشش بخشی از بدن خود را کنار زده باشید. در آن حالت اگر باد شدت داشته باشد و هوا هم بسیار سرد باشد، احتمالاً سرمازدگی ناگهانی برای شما اتفاق می‌افتد. هیچ نقطه‌ای از بدن خود را در هوای بسیار سرد و زیر صفر درجه سانتی‌گراد در معرض باد قرار ندهید. اگر بدن‌تان دچار سرمازدگی شد و حالت‌های مشاهده‌شده در بالا برای آن اتفاق افتاد مثل رنگ‌پریدگی پوست در ناحیه سرمازده، سفت‌شدن و چرمی‌شدن سطح پوست، درد و گزگز و غیره، بی‌درنگ از محل سرما دور شوید و به جایی گرم‌تر و به دور از وزش باد پناه ببرید و با گرمایی ملایم مثل گرمای بدن یا قرار دادن عضو سرمازده در آب با حرارت بین 37 تا 42 درجه شروع به گرم‌کردن آن عضو کنید. از قراردادن عضو سرمازده در آب جوش یا گرفتن در مقابل شعله آتش جداً خودداری کنید.
روش تشخیص دمای مناسب آب برای غوطه‌ور‌کردن عضو سرمازده در آب گرم این است که با پوست ناحیه آرنج دست، گرمیِ آب را امتحان کنید. پوست این ناحیه برای گرمای حدود 40 درجه حساس است. این مطالب را برای این بیان کردیم که عکاسان نجومی و اعماق آسمان که برای ثبت لحظه‌ای خاص نمی‌توانند از ادامه کار منصرف شوند یا رصدگران هلال ماه که در ارتفاع‌های زیاد به رصد می‌پردازند، ممکن است در معرض این نوع آسیب باشند. وگرنه بسیار پیش از این‌که سرما بخواهد چنین آسیب‌های جدی به شما وارد کند باید به‌جایی گرم‌تر پناه ببرید.
هیپوترمی (hypotermia)
هیپوترمی یا کاهش دمای عمومی بدن از آن دست اتفاقات خطرناک و نامطلوبی است که ممکن است در هوای سرد برای منجمان اتفاق بیفتد. بدن انسان در محدوده دمایی بسیار کمی می‌تواند دمای خود را حفظ کند. هیپوترمی زمانی رخ می‌دهد که دمای مرکزی بدن به کمتر از 36 درجه سانتی‌گراد افت کند. بدن انسان اگر بدون پوشش مناسب مدت زیادی در مواجهه با هوای سرد قرار بگیرد و سوخت‌وساز داخلی بدن نتواند گرمای ازدست‌رفته بدن را جایگزین کند هیپوترمی اتفاق خواهد افتاد. هیپوترمی هم مانند سرمازدگی درجات مختلفی دارد که شامل هیپوترمی خفیف، هیپوترمی ملایم، و هیپوترمی شدید است.
در هیپوترمی خفیف، اندام‌ها به‌طور غیرارادی می‌لرزند که در حقیقت واکنش بدن به اُفت دما است. در این حالت بدن سعی می‌کند به این روش ماهیچه‌ها را به حرکت وادارد تا گرمای بدن افت نکند. در این‌جا دمای بدن شخص بین 32 تا 36 درجه سانتی‌گراد است و به غیر از احساس سرمای شدید و لرزش، افزایش تعداد تنفس و ضربان قلب و بی‌حسی پوستی و ضعف‌های جزیی در کارکرد ماهیچه‌ها به‌ویژه در حرکات ظریف با دست مشاهده خواهد شد. همچنین سوخت‌وسازِ پایه بدن، یعنی سوخت‌وساز داخلی هم افزایش می‌یابد. در هوای سرد و ارتفاع‌های زیاد ضریبِ مصرفِ کالری رشدی 12 تا 50 درصدی خواهد داشت و اگر هیپوترمی اتفاق بیفتد ضریب مصرف انرژی از این هم بیشتر خواهد شد. هرچه دمای بدن بیشتر کاهش بیابد، علائم هیپوترمی شدیدتر و اختلالات ماهیچه‌ای بیشتری مشاهده می‌شود. هم‌زمان با شدت هیپوترمی اختلالات ماهیچه‌ای ایجاد و قدرت تعقل کم می‌شود و گیجی و فراموشی و اختلال در تعقل و صحبت کردن روی می‌دهد. دقت کنید که گرمی دست و پا ملاک نیست و منظور از دمای بدن در این‌جا دمای مرکز بدن است. برای اطلاع از وقوع هیپوترمی باید به دمای شکم توجه کرد. به یاد داشته باشید که هر لرزیدنی هیپوترمی نیست. ممکن است بعد از صرف غذا هم دچار لرزیدن خفیفی شوید که علت آن هجوم خون به سمت معده برای هضم غذا است. در این‌جا منظور ما لرزیدن نسبتاً شدید در تمام اندام‌های بدن است.
احتمال بسیار کمی وجود دارد که رصدگر به سرمازدگی و هیپوترمی دچار شود؛ مگر این‌که کار نامعقولی انجام دهد یا اتفاقی پیش‌بینی‌ناپذیر رخ دهد. هیپوترمی و سرمازدگی، از آن دست اتفاق‌هایی نیستند که سال‌ها بعد باافتخار خاطره آن را برای دیگران و نسل بعدی خود تعریف کنید!
برای آن دسته از خوانندگان که علاقه‌مند به فعالیت‌های دیگر مثل کوه‌نوردی هستند یا مسئولیت سفرهای گروهی را برای رصد آسمان به عهده می‌گیرند مطالعه منابع آموزشی در این زمینه توصیه می‌شود.
حالا که با راه‌های از دست دادنِ گرمای بدن و خطرات آن آشنا شدیم، وقت آن رسیده است که پرسشی مرسوم و قدیمی در زندگی، اما جدید برای شب‌های رصدی را دوباره مطرح کنیم: امشب چی بپوشیم؟
عکس از امیرحسین ابوالفتح
روش‌های پیشگیری از سرما
احساس سرما کردن خیلی پیش از آغاز سرمازدگی با افت دمای بدن خود را نشان می‌دهد. اگر در دست و پای خود احساس سرما میکنید، به خاطر این است که بدن‌تان کمی سرد شده و رگ‌های خونی در دست و پا منقبض شده‌اند تا از دست دادن گرما را از طریق بافت‌های خود کاهش دهند. این واکنش هوشمندانه و غیرارادی ممکن است اندکی سبب ناراحتی شما شود. مؤثرترین راه برای غلبه بر سردیِ دست‌ها و پاها گرم نگه‌داشتنِ بدن است. اگر در دست و پای خود احساس سرما میکنید، بلوز گرم بپوشید. این بهترین پیشنهاد است، زیرا لباسی که بدن را گرم نگه دارد سبب جلوگیری از انقباض رگ‌ها می‌شود. یعنی پیشگیری از همان سازوکارِ غیرارادی که در بالا گفتیم.
بهترین روش برای گرم نگه داشتن بدن و محافظت از آن در برابر سرما چند لایه پوشیدن است. اما اشتباهی که اغلب اتفاق می‌افتد، این است که روش صحیح لایه‌بندی را رعایت نمی‌کنیم و لایه‌های ناکارآمد و غیر ضروری به تن می‌کنیم که نه فقط بدن ما را گرم نمی‌کند، بلکه جلوی تحرک بدن ما را هم می‌گیرد.
بعد از لباسهای زیر که باید از جنس نخ باشند نخستین لایه، لایه‌ای است که در میان کوه‌نوردان و طبیعت‌گردان به لایه اصلی یا پایه (Base Layer) معروف است. اگر نگوییم اهمیت آن بیشتر از کاپشن و بیرونی‌ترین لایه‌ای است که می‌پوشید، کمتر هم نیست. این لایه به صورت لباسی پشمی ولی نازک و نرم با خاصیت کشسان است که کاملاً به بدن می‌چسبد و باید بر روی لباسهای زیر پوشیده شود. دو کار اصلی این لایه عبارت است از: 1) نگه‌داشتن گرمای بدن؛ 2) خشک نگه‌داشتن بدن. اگر در اثر فعالیت بدنی عرق کنید، این لایه رطوبت را به لایه‌های بالایی منتقل می‌کند و لایه‌های بالایی قابل‌تنفس هم به نوبه خود رطوبت را به بیرون می‌رانند و اجازه نمی‌دهنـد بدن‌تان خیس بماند. خوشبختانه، نرمیِ پشمِ مورد استفاده در این پوشش و نازکی آن در تماس با پوست بدن به هیچ عنوان مانند بلوزهای پشمیِ دست‌باف سبب خارش و آزار نمی‌شود. خوبی پشم در این است که اگر خیس شود هم خاصیت عایق خود را از دست نمی‌دهد. دقت کنید که این لایه باید کاملاً به بدن بچسبد. از طرفی چون پشم در اثر شستن به اصطلاح آب می‌رود، در موقع خرید دقت کنید و اندازه کمی بزرگ‌تر را انتخاب کنید تا در اثر آب رفتن بی‌استفاده نشود. اگر موقع استفاده در محیط سرد این لایه در تن شما گشاد و آزاد باشد، هیچ فرقی با پوشیدن یک پیراهن نخی نازک نخواهد داشت. پس در هنگام انتخاب این لایه به تمام موارد فوق دقت کنید. لایه‌های پایه در انواع مختلفِ بافته‌شده از پشم مرینوس و ابریشم یا الیاف مصنوعی و با ضخامت‌های متفاوت در بازار موجود است. از آن‌جایی‌که می‌خواهیم این لایه به ما توانایی استقامت در شب‌های رصدی سرد زمستان را بدهد، نوع پشمی و تهیه شده از جنس مرینوس و ضخیم‌ترین نوع موجود آن را انتخاب کنید که در اصطلاح به آن سنگین‌وزن می‌گویند (Heavy weight) و برای هوای بسیار سرد و پرباد مناسب است. مدل‌های سبک‌وزن (Light weight) بیشتر برای فعالیت‌های بدنی یا هوای خنک مناسب هستند. خیلی‌ها چندان علاقه‌ای به استفاده از لباسهای پشمی و بافتنی ندارند. زیرا سبب خارش پوست و احساس نارضایتی می‌شود. لباسهای کوه‌نوردی و لایه‌های پایه تهیه‌شده از الیاف پشم مرینوس از الیافی بسیار نازک تهیه شده‌اند که ضخامت آن‌ها چیزی در حدود 20 میکرون است. (مقایسه کنید با قطر 60 میکرونی موی انسان) به همین دلیل برخلاف لباسهای پشمیِ سنتی در مواجهه با سطح پوست بسیار نرم هستند و سبب آزار نمی‌شوند. لایه بعدی یا لایه دوم اصطلاحاً به لایه عایق معروف است. می‌توان سوییشرت ضخیم پشمی یا ژاکتی از جنس پولار که کوه‌نوردان استفاده می‌کنند، یا در نهایت پلیور پشمی ضخیم پوشید. این لایه باید ضد باد باشد، اما قابلیت تبادل هوا (تنفس) را داشته باشد تا رطوبت لایه‌های زیرین به بیرون منتقل شود. لایه نباید تنگ و چسبان باشد، زیرا هوای محبوس و به‌دام‌افتاده بین این لایه و لایه پایه گرم می‌مانَد و خود به‌شکل عایق عمل می‌کند. لباسهای بافته از الیاف پشم هم که مورد استفاده کوه‌نوردان است بهترین انتخاب برای این لایه هستند. اگر بخواهید از این لباسهای موسوم به پولار یا پلیور‌های پشمی که مورد استفاده کوه‌نوردان است استفاده کنید، بیشتر از هر چیز به مشخصات و جنسی که لباس از آن تهیه شده و روی برچسب اطلاعات داخل لباس نوشته شده است دقت کنید. ممکن است بر اثر اطلاعات غلط محصولی بخرید که کارآیی مورد نیاز شما را نداشته باشد. پلیور پشمی ضخیم هم می‌تواند تا حدود زیادی از عهده تأمین وظایف این لایه بربیاید.
لایه آخر یا بیرونی، چیزی است که شما را در برابر محیط محافظت می‌کند. کاپشنی که به تن میکنید، بیش از آن‌که وظیفه گرم نگه‌داشتنِ بدن شما را داشته باشد، باید از شما در برابر عوامل محیط بیرونی محافظت کند. این‌که جنس لایه بیرونیِ پوشاکِ شما چه باشد، رابطه مستقیم با نوع فعالیتی دارد که قصد انجام آن را دارید. کوه‌نوردان در شرایط مختلف البسه متفاوتی می‌پوشند. هنگام فعالیت شدید بدنی، پوشاکی ضدآب و ضدباد که قابلیت تنفس دارد، یعنی اجازه نمی‌دهد بدن و پوشاک زیرین با عرق خیس شوند به تن می‌کنند که به گوُرتِکس(Gore -Tex) معروف است و به هنگام ایستایی و اقامت در طبیعت از کاپشن‌هایی که با پر طبیعی درست شده است استفاده می‌کنند.
این قابلیت تنفس پارچه در عین ضدآب و ضد باد بودن، از ارمغان‌های فناوریِ جدید است که بی‌نهایت به افزایش توانمندی طبیعت‌گردان و کوه‌نوردان کمک کرده است. در یک تجربه شخصی در یک صعود زمستانی در ارتفاعات اطراف تهران، از کاپشنی استفاده می‌کردم که ضدآب و ضدباد بود، اما قابلیت تنفس نداشت. وقتی لایه‌های زیرین لباس‌هایم در اثر کوه‌نوردی و تعرق حسابی مرطوب شده بود، کاپشن را درآوردم که کمی عرق بدنم خشک شود. منظره‌ای دیدنی که باعث خنده و حیرت همراهانم شد، بلند شدن بخار از بدن و لباسم در آن سرمای هوا بود؛ آن هم به اندازه یک دیگ زودپز! بعد از آن هم سرما به عمق بدنم رسوخ کرد.
پارچه‌های گورتکس تعدادِ باورنکردنیِ 9 میلیارد منفذ بسیار ریز در هر اینچ مربع از بافت خود دارند که هر کدام از این منافذ 20 هزار بار کوچک‌تر از قطره آب است؛ اما در عین حال 700 برابر بزرگ‌تر از مولکول بخار آب است. این یعنی در عین این‌که آب وارد بافت پارچه نمی‌شود، بخار آب به‌خوبی می‌تواند از آن خارج شود. این کاپشن‌ها معمولاً از 2 لایه جداشونده تهیه شده‌اند که لایه داخلی پوشش هم عموماً پولار است. هرچند ممکن است این کاپشن‌ها چندان ضخیم به نظر نیایند، بسیار خوب طراحی شده‌اند و گرمای بدن را به‌خوبی نگه می‌دارند. متأسفانه تنها نکته منفی در مورد آن‌ها قیمت گران‌شان است.
گزینه دیگر برای رصدگران و کسانی که در طبیعت فعالیتِ بدنیِ شدیدِ منجر به تعرق ندارند، کاپشن‌هایی از جنس پَر است. کاپشن‌های تهیه‌شده از جنس پر غاز هم بهترین نوع عایق هستند و هم سبک‌ترین نوع آن و به‌راحتی فشرده می‌شوند و می‌توان آن را داخل کوله‌پشتی جای داد. اما ایرادش این است که اگر خیس شود، خاصیت عایق بودن خود را تا حد زیادی از دست می‌دهد. کاپشن‌هایی از جنس الیاف پلی‌استر هم وجود دارند که همان کار پر را می‌کنند؛ با این تفاوت که سنگین‌تر هستند. تراکمِ پرِ موجود در کاپشن‌های پر معمولاً با عددی بین 600 تا 900 شماره‌گذاری می‌شود که بسته به ارتفاع و نوع فعالیت کارکرد متفاوتی دارند. تراکم 600 برای ارتفاعات کم و کمپ‌زدن در هوای سرد، اما نه‌چندان آزاردهنده است و تراکم 900 برای سخت‌ترین نوع آب‌وهوا. نکته ای که باید دقت کنید حفاظت و نگهداری از کاپشن‌هایی است که از پر تهیه شده‌اند. کوچک‌ترین سوراخ و روزنه در پوشش آن سبب خارج شدن پر‌های ریزِ به‌کاررفته در آن خواهد شد و جبران نمی‌شود.
داشتن هر دو نوع کاپشن به‌طور قطع بهترین گزینه‌ای است که هر رصدگر علاقه‌مند به طبیعت‌گردی می‌تواند انتخاب کند. اما نکته بد ماجرا این‌جا است که تهیه جنس مرغوب و اصلِ کاپشنی از پارچه گورتکس برای فعالیت بدنی و طبیعت‌گردی و کاپشنی از جنس پر برای اقامت در سرما و رصد آسمان هزینه‌ای گزاف به دوش آدم می‌گذارد. می‌توانید با اولویت دادن به نوعِ فعالیتِ خود یکی را انتخاب کنید. اگر علاقه‌مند به رصد هستید و در هر سرمایی از هوا دوست دارید به رصد آسمان بپردازید گزینه پر را انتخاب کنید و اگر به طبیعت‌گردی هم علاقه‌مندید کاپشنی از جنس گورتکس بهترین انتخاب شما خواهد بود. از خریدن جنس‌های غیراصل و تقلبی و مشابه اصل هم خودداری کنید، این کار جز دور ریختن پول نخواهد بود.
برخی بِرَند‌های معروفِ تهیه پوشاک مناسب طبیعت‌گردی و کوه‌نوردی اخیراً پوشش داخلی لباس را از نوعی مواد براق با قابلیت بازتاب تشعشع بدن ساخته‌اند که می‌تواند آن مقداری از گرمای بدن را که با تشعشع از دست می‌رود به بدن بازگرداند. هنوز اطلاعات چندان دقیق، کاربردی، و مستندی از میزان کارآیی این نوع پوشش در دست نیست و استفاده از آن چندان هم در میان کوه‌نوردان و طبیعت‌گردان باب نشده است. به تبلیغ‌های اغراق‌شده برخی از فروشندگان هم چندان توجه نکنید. راه‌های از دست دادن گرمای بدن را برایتان پیش‌تر گفتیم. امکان ندارد کاپشن پر، در صورت نداشتن لایه براق داخلی (دافع تشعشع) ، حتی با قیمتی گزاف بتواند از دفع گرما به شیوه تشعشع جلوگیری کند؛ یا لایه‌ای براق در داخل کاپشنی بسیار نازک بتواند عایق مناسبی برای قرار گرفتن شما در معرض هوای سرد آن هم به مدت چندین ساعت باشد.
و اما می‌رسیم به آخرین بخش، اما نه لزوماً کم‌اهمیت‌ترین آن. حتماً شنیده‌اید که پا قلب دوم انسان است. اما بخشی است که معمولاً بسیار به آن کم‌توجهی می‌شود. تاول یا زخمی کوچک در پا ممکن است شما را به‌کل از ادامه فعالیت بازدارد. در نخستین سال‌هایی که فعالیت‌های نجومی و رصد آسمان را شروع کرده بودم، در شب‌های رصدی زمستان اولین نقطه‌ای که از بدنم سرد می‌شد، پنجه‌های پاهایم بود. اگر قصدتان طبیعت‌گردی‌های سبک و لذت‌بردن از شب‌های رصدی است، لزوماً احتیاجی نیست که کفشی برای کوهستان و صعود‌های سنگین با قیمتی گزاف تهیه کنید. یک پوتین سربازی مناسب و مرغوب با لایه زیرین ضخیم تا حد زیادی شما را از سرما محافظت خواهد کرد. جوراب مناسب برای شب‌های رصدی هم از آن پوشش‌های ضروری است که معمولاً به آن توجه نمی‌کنند. بهترین گزینه جوراب‌های بلند و ضخیم کوه‌نوردی یا جوراب‌های حوله‌ای ضخیم است. دقت کنید جوراب خیلی تنگ نباشد، به پا فشار نیاورد و دهنه جوراب به‌گونه‌ای نباشد که روی قوزک پای شما رد بر جای بگذارد، زیرا در طول ساعاتی که در پای شماست سبب کاهش خون‌رسانی به پا خواهد شد. چند سالی است که جوراب‌هایی بافته‌شده که در آن از الیاف در حد نانومتر (9 -10 متر) از جنس نقره استفاده شده است که خواص ضد باکتری (آنتی باکتریال) دارد و در اثر استفاده طولانی و چندروزه به هیچ وجه بو نمی‌گیرد. اگر قرار است پای شما به مدت طولانی در کفش و جوراب بماند، سعی کنید از این نوع جوراب‌ها استفاده کنید تا به هنگام درآوردن پا از کفش، محل اقامت‌تان را به مکانِ زیست‌ناپذیر برای اطرافیان تبدیل نکنید!
از سختی‌های منجمان آماتور این است که به اندازه کوه‌نوردان و طبیعت‌گردان باید لباس و لوازم طبیعت‌گردی به همراه داشته باشند، اگر علاقه‌مند به عکاسی نجومی باشند به اندازه عکاس‌ها دوربین و تجهیزات عکاسی و به اندازه منجمان آماتور ابزارهای رصدی! طبعاً تهیه همه این اقلام هزینه‌بر خواهد بود. اما شکی نیست که لباس مناسب از نخستین مواردی است که باید برای آن بودجه‌ای در نظر بگیرید. بدون لباسِ مناسب به‌طور قطع کارکرد مناسب و قابل‌ملاحظه‌ای در شب‌های سرد زمستان نخواهید داشت و چه بسا سلامتی‌تان به خطر بیفتد. لازم نیست که همه موارد گفته‌شده را بهک‌باره تهیه کنید. می‌توانید با تهیه لایه پایه شروع کنید که به نظرم بدون آن هرقدر هم که بپوشید باز سرما به عمق وجودتان رسوخ خواهد کرد. و برای لایه‌های بعدی از همان لباس‌هایی استفاده کنید که در زمستان و برف می‌پوشید. پیش‌تر هم گفتیم که در هوای سرد ضریبِ مصرفِ انرژی، افزایشی 15 تا 50 درصدی خواهد داشت که این انرژیِ اضافه صرفِ گرم‌کردن بدن در هوای سرد خواهد شد. لباس‌ها به‌خودی‌خود گرما ندارند و کارشان حفظ گرمای بدن شما است. پس به نوعی باید این انرژی مصرف‌شده در هوای سرد را با کمک غذا خوردن و نوشیدن مایعات به بدن بازگردانید.
پیش‌تر در نجوم شماره 178، شیوه صحیح تغذیه در شب‌های رصدی آموزش داده شده است. به‌طور خلاصه خوردن غذاهایی که کالری را در طولانی‌مدت آزاد می‌کنند، شامل کربوهیدرات‌ها (برنج، ماکارونی و...) و غذا‌های پرچرب برای مقابله با سرما مفید خواهد بود. همچنین در کنار آن استفاده از مواد قندی را فراموش نکنید. چای و قهوه در شب‌های سرد زمستان اگرچه مطلوب است سببِ افزایشِ ادرار و به تبع آن از دست رفتن آب بدن، غلیظ شدن خون، تنگ‌تر شدن عروق و درنهایت احساس سرما در بدن می‌شود. ترجیحاً از نوشیدن چای بپرهیزید و اگر از آن دست انسان‌هایی هستید که ادعا میکنید با نخوردن چای دچار سردرد می‌شوید، به یک فنجان بسنده کنید. قهوه و نسکافه را هم از نوع بی‌کافئین آن استفاده کنید که سبب عوارض بالا نشود؛ هرچند اثرات قهوه به‌مراتب کمتر است. اگر از نوع کافئین‌دار استفاده میکنید که بیدار بمانید، به تناسب و در حد یک فنجان در طول شب باشد. شیر داغ یا شکلات داغ که به‌صورت بسته‌بندی و فوری هم موجود است گزینه‌های بهتری هستند. از همه مهم‌تر این‌که به یک‌باره حجم زیادی از غذا را به شکم سراریز نکنید؛ این کار اشتباه سبب هجوم خون به معده برای هضم غذا و احساس لرز و سنگینی و خواب‌آلودگی خواهد شد. وعده‌های غذایی خود را تقسیم کنید. این روش در میان کوه‌نوردان به ذره‌خواری معروف است. یک بار غذا خوردن در ابتدای شب و یک بار در نیمه‌های شب یا قبل از خواب و در آن میان استفاده از تنقلات روش مطلوبی است. نوشیدن آب را هم فراموش نکنید. تبخیر از طریق تنفس که در ابتدا گفته شد، سبب از دست رفتن آب بدن حتی در هوای سرد خواهد شد و پیامدِ از دست دادن آب بدن، غلظت خون و احساس سرما خواهد بود . با رعایت این موارد، می‌توانید از شب‌های رصدی طولانی و زیبای زمستان لذت ببرید.
|
نبرد با سرما؛ راهنمای انتخاب پوشاک مناسب برای رصدگران در شب‌های بسیار سرد